فناوری عاملها فناوری جدید و منفردی نیست، بلکه ترکیبی از کاربرد یکپارچه و سریعا در حال تغییر چندین فناوری دیگر (قبیل زبان و پروتکلهایی برای برنامهنویسی منطق، تعریف محتوا و تعامل عاملها، مکانیزم های انتقال و …) میباشد[۳۵].
( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
یک عامل را هوشمند گویند اگر این ویژگیها را داشته باشد: واکنشپذیری (در مواقع لزوم واکنشهای بهجا داشته باشد)، خلاقیت(اهداف درونیش را ارضا نموده و به هنگام نیاز بتواند اعمالی را که به نظرش مفید میرسد، انجام دهد) و قابلیت تعامل (با عاملهای دیگر در راستای تحقق اهدافش تعامل برقرار کند). تعریف دیگری در این زمینه میگوید: “عامل هوشمند یک سیستم کامپیوتری محدودشده است که در محیطی قرار گرفته و می تواند عملیات مستقل و منعطفی را در راستای نیل به اهداف طراحیش در آن محیط انجام دهد".
بدنه شامل تمام فرایندهای متمرکز است که در واقع وظایفی هستند که برای انجام به هر عامل سپرده شده اند و با توجه به نقش عاملها می تواند متفاوت باشد. سرایند شامل اطلاعاتی است که توسط کاربر یا سایر عاملهای نرمافزاری تأمین شده و جعبههای خاکستری رنگ شامل تمامی عملیاتی میباشد که عامل برای ارتباط و در نتیجه همکاری با مجموعه عاملها بدانها نیازمند است. چنین ترکیب موفقی از چندین عامل هوشمند که با هم کار می کنند یک سیستم چندعاملی نامیده می شود که در ادامه مفصلا تشریح شده است.
یک سیستم چندعاملی سیستمی است متشکل از گروهی از عاملها که قادرند با یکدیگر تعامل داشته باشند. عاملها در یک سیستم چندعاملی ایستای عامل-محور به منظور حل مسئله به صورت توزیع شده، در محیط توزیع میشوند و به منظور حل مسئله با یکدیگر همکاری می کنند. سیستمهای چندعاملی اخیرا توجه زیادی را به خود معطوف ساختهاند و برنامه های کاربردی موفقی بر این اساس ایجاد شده است[۳۰].
استفاده از عاملها در پنج دسته کلی طبقه بندی شده است: تجارت الکترونیک، شبکه های خصوصی متعامل، دستیاران شخصی (مدیریت زمانبندی، بازیابی اطلاعات و …)، تخصیص و مدیریت منابع، و میانافزارها (واسط میان برنامه های کاربردی و لایه های شبکه)[۵۴].
رعایت این موارد در طراحی و ایجاد عاملها ضروریست: ۱) تئوری عاملها (تعاریف رسمی که وظایف عاملها را بیان می کند). ۲) زبان عاملها (ابزاری به منظور طراحی و ایجاد سیستمهای عامل محور، مثلا عاملها میتوانند با جاوا، TCL، Perl یا زبانهای XML نوشته شوند) و ۳) معماری عاملها (ساختار داخلی عاملها که می تواند منطق محور، واکنشی، لایهای یا… باشد). عاملهایی که با زبان جاوا نوشته میشوند نیاز به محیط زمان اجرای جاوا (JRE) خواهند داشت.
عاملها موجودیتهای خودمختاری هستند که به صورت مستقل یا با همکاری سایر عاملها کار می کنند. در اینجا منظور از “عامل” موجودیتهای حل مسئله نرمافزاری میباشد که با عملکردهای معین در محیطی مشخص قرار گرفتهاند تا ورودیهای مرتبط با دامنه مسئله را پردازش نمایند.
عاملها این توانایی را دارند که رفتار و وضعیت داخلی خود را کنترل کنند تا بتوانند انعطافپذیری تکنیکهای حل مسئله خود را در راستای اهداف طراحیشان به نمایش گذارند. معمولا هر عامل نرمافزاری یک متخصص مستقل و متفاوت است که قابلیت انجام کامل وظایفی را دارد، بنابراین اعضای همکار در یک گروه یا جامعه ارائه میشوند[۳۰].
ارتباط سیستم اطلاعاتی استراتژیک و سیستم چندعاملی
پس از بیان مفاهیم و مقدمات سیستمهای اطلاعاتی استراتژیک و نیز سیستمهای چندعاملی، نوبت به بیان ارتباط میان این دو گروه از سیستمها میرسد. اولین نکتهای که در این زمینه جلب توجه می کند، دلیل انتخاب و مناسب بودن سیستمهای چندعاملی برای شبیهسازی ساختارهای سازمانی و اجتماعی است. برای روشن نمودن دلایل این تناسب، پیش از هرچیز میتوان به ساختار سیستمهای چندعاملی توجه نمود: هر سیستم چندعاملی متشکل از چندین عامل مستقل، خودمختار و هوشمند میباشد و تمامی این عاملها با ارتباط و هماهنگی یکدیگر در یک محیط پویا در راستای تحقق هدفی مشترک در تلاش و تکاپو هستند و ممکن است تحت تأثیر عوامل محیطی داخلی یا خارجی نیز قرار گیرند. این ساختار شباهت زیادی به ساختار یک سازمان دارد که در آن واحدهای مختلف سازمان در محیطی پویا با یکدیگر در تعاملند و هر واحد ضمن حفظ استقلال عملکردی و ساختاری، در راستای استراتژی های کلان سازمان، در جهت رسیدن به وضع مطلوب با سایر واحدها همکاری تنگاتنگ دارد.
در فرایند نگاشت ساختار سازمان به یک سیستم چندعاملی میتوان هر یک از واحدهای سازمان را در قالب یک عامل هوشمند خودمختار در نظر گیریم که از طریق زبان ارتباط میانعاملی با سایر عاملها در ارتباط است. چشمانداز سازمان همان هدفیست که کلیه عاملها در راستای تحقق آن با یکدیگر همکاری دارند. البته توجه داشته باشید که بسته به پیچیدگی ساختار سازمانی که میخواهیم آنرا توسط یک سیستم چندعاملی مدل نماییم، تعداد و نحوه ارتباط عاملهای مدل ارائه شده ممکن است متفاوت باشند و این کار بسیار سختی خواهد بود که یک مدل کلی و جامع و قابل استفاده در کلیه سازمانها ارائه کنیم. در اینصورت نیز عاملهای مدل مذکور به صورت بسیار انتزاعی معرفی شده و ممکن است نتوان به خوبی و صراحت جزئیات مربوط به چگونگی پیادهسازی آنها را بیان نمود[۳۰].
اصلیترین مزیتی که نمایش یک سازمان یا ساختار سازمانی توسط سیستمهای چندعاملی به همراه دارد آنست که میتوان روند رویداد وقایع در سازمان را شبیهسازی نموده و از این طریق به نوعی دانش قابل استناد در مورد آینده سازمان (و به طور خاص آینده آرمانی یا همان منظر برازنده سازمان) دست یافت. البته انجام موفق و دقیق این شبیهسازی مستلزم در اختیار داشتن اطلاعات کافی و مناسب از وضعیت گذشته و حال و نیز جنبه های گوناگون استراتژیک و محیط خارجی و داخلی سازمان است که با توجه به سر و کار داشتن ما با سیستمهای اطلاعاتی استراتژیک، میتوان گفت که به منبع غنی و سرشاری از اطلاعات موردنیاز دسترسی داشته و از این حیث با مشکل خاصی مواجه نخواهیم بود[۵۴]و[۵۸].
به هر حال آنچه مسلم است اینکه در حال حاضر و با فناوری و امکانات موجود قابلیت نگاشت کامل، دقیق و بدون دخالت انسان میان این دو نوع سیستم اگر غیرممکن نباشد، بسیار سخت و طاقت فرساست، لذا برای اطمینان از صحت عملکرد سیستم نهایی نیاز به بازنگری انسانی اجتناب ناپذیر مینماید و در واقع خروجی و حاصل کار سیستم ایجاد شده تنها به عنوان راهنمای مدیران ارشد سازمانی می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
کارهای پیشین
گرچه بیش از سه دهه از عمر سیستمهای چندعاملی میگذرد، به دلیل ماهیت پیچیده و کاربردهای خاص این دسته از سیستمها، متاسفانه هنوز استفاده از آنها به نحوی که بایست و شایسته است، گسترش نیافته است. به دلیل بالا بودن هزینه های طراحی و استقرار چنین سیستمهایی، ایجاد آنها معمولا نیاز به حمایتهای دولتی دارد و عمده لذا پروژه هایی که در این زمینه به فرجام رسیده اند شاید در زمینه فناوریهای فضایی و ایجاد کاوشگرهای هوشمند، یا سیستمهای کنترل خودکار پرواز، یا پرتاب موشک یا مواردی از این دست میباشد که نمود کمتری در زندگی روزمره انسانها داشته است و دلیل آن نیز همانطور که ذکر شد هزینه بالای توسعه آنهاست. اما با اینحال تحقیقات و پژوهشهای آکادمیک فراوانی تا کنون در این زمینه انجام شده که بیشتر آنها به ارائه متدلوژیها و چارچوبهایی محدود بوده که هیچگاه در عمل پیادهسازی و اجرا نشدهاند.
بر خلاف سیستمهای چندعاملی، بر روی سیستمهای اطلاعاتی راهبردی سازمانی هم تحقیقات و هم پیادهسازیهای کوچک و بزرگ بسیاری به طرق و روشهای گوناگون صورت پذیرفته است که بسیاری از آنها به شکست انجامیده و بسیاری نیز توانسته با موفقیت اجرا شود و به نظر میرسد وضعیت این سیستمها به مراتب از سیستمهای چندعاملی بهتر و قابل قبولتر و نتایج حاصله ملموستر و کاربردیتر بوده است.
اما در مورد ترکیب و استفادهی این دو خانوادهی متمایز از سیستمها، یعنی سیستمهای چندعاملی و سیستمهای اطلاعاتی راهبردی، متاسفانه کمتر پژوهش آکادمیک معتبر و ساختیافتهای صورت گرفته است. یکی از این موارد پژوهشی است که در سال ۲۰۱۰ در دانشگاه سعدی ایاب در کشور مغرب توسط عبدالعزیز الفَزیکی و همکارانش انجام شده ]۶۵[ و در آن به ارائه یک راهکار مبتنی بر معماری مدلمحور[۳۹] یا MDA و سیستمهای چندعاملی برای توسعه سیستمهای اطلاعاتی ارائه شده است.
همانطور که در شکل ۲‑۱ مشاهده می شود، این فرایند شامل سه سطح CIM[40]، PIM[41] و PSM[42] است که در سطح اول مدلسازی نیازمندیها و مدلسازی سیستمچندعاملی انجام می شود. در سطح دوم مدلسازی به کمک MAS-ML که زبانی اختصاصی برای مدلسازی سیستمهای چندعاملی و در واقع توسعهای از UML است انجام شده و مدلسازی UML نیز پس از آن صورت میپذیرد و نهایتا در سومین و آخرین سطح از مدل ارائه شده، یک مدلسازی وابسته به سکو[۴۳] انجام می شود که از روی آن میتوان به تولید کد رسید که البته ادعا شده این تولید کد به صورت خودکار انجام شده و خروجی آن کدی به زبان جاوا خواهد بود. البته اشارهای نشده که فرایند مذکور به چه نحو صورت خواهد پذیرفت.
شکل ۲‑۱ فرایند توسعه معماری محور سیستم های چندعاملی ]۶۵[
مدل فوق بسیار کلی و مبهم بوده و مشخص نیست چه هدفی را دنبال می کند و اصولا با سیستم اطلاعاتی استراتژیک چه ارتباطی دارد. همچنین در مقاله هیچ راهکاری جهت اعتبارسنجی مدل ارائه نشده و نویسندگان تنها به ذکر این نکته بسنده کرده اند که برای اعتبارسنجی نیاز به تجربه عملی و نیز یک نمونه یا کیس واقعی میباشد که در حال حاضر در دسترسشان نیست و وعده دادهاند که احتمالا در مقالات آینده بدان خواهند پرداخت ]۶۵[.
همچنین پژوهش دیگری با عنوان معماریهای سازمانی چندعاملی برای سیستمهای اطلاعاتی در سال ۲۰۰۳ در دانشگاه لووین بلژیک انجام شده ]۶۶[ که سعی داشته مفاهیم تئوری سازمانی را با سیستمهای چندعاملی انطباق دهد. تئوری سازمانی به بررسی ساختار و طراحی سازمانها می پردازد و بیان می کند که سازمانهای جدید چگونه ساختار خود را ایجاد نموده و یا سازمانهای قبلی ساختار تشکیلاتی خود را در جهت افزایش بهرهوری ارتقا و بهبود بخشند. این پژوهش نیز عملا جز دو مطالعه موردی در مورد شرکتهای ولوو و ایرباس که صحت و سقم آنها چندان روشن نیست، راهکار قابل توجهی ارائه نکرده است. تنها نکتهی قابل تأملی که در این پژوهش بدان اشاره شده آنست که سیستمهای چندعاملی میتوانند به عنوان اجزای یک سیستم اطلاعاتی درنظر گرفته شده و از طریق تعامل با یکدیگر در جهت نیل به اهداف سازمان گام بردارند. همچنین در این پژوهش بیان شده که میتوان از ابزارهای موجود طراحی سیستمهای چندعاملی به منظور طراحی سیستمهای منطبق بر معماری سازمانی بهره گرفت و این طراحی در دو سطح ماکرو و میکرو انجام می شود که در سطح ماکرو به طراحی ساختار سازمانی و در سطح میکرو به طراحی جزئیات و ارتباطات میان عاملها میپردازیم ]۶۶[.
اما پژوهش سومی که مبنای پژوهش حاضر نیز قرار گرفته است، حاصل کار اکبرپور شیرازی و سروش است که به ارائه یک معماری هوشمند عاملمحور برای سیستمهای اطلاعاتی راهبردی پرداخته است]۱[. از آنجا که از چارچوب پیشنهادی مذکور در این پژوهش استفاده شده است، در فصل بعدی به تفصیل به بررسی آن خواهیم پرداخت و در اینجا از ذکر توضیح بیشتر اجتناب میکنیم.
نتیجه گیری
در ابتدای این فصل به بررسی برخی مفاهیم کاربردی در حوزه مدیریت و برنامه ریزی استراتژیک پرداختیم و ضمن بررسی معنای کاربردی رسالت، چشمانداز و وضعیت ایدهآل سازمان، به مروری مواردی از قبیل آیندهپژوهی، تصمیم گیری، سناریوسازی و سایر مباحثی پرداختیم که درک صحیح و داشتن شناخت درست از آنها پیش از ارائه چارچوب پیشنهادی مفید و بلکه لازم به نظر میرسید.
سپس به نقد و بررسی سیستمهای اطلاعاتی و سیستمهای اطلاعاتی راهبردی و نقش، لزوم و کارکرد آنها در سازمانهای امروزی پرداخته و بر اهمیت آنها تأکید کردیم.
در ادامه فصل مفاهیم سیستمهای چندعاملی، عامل هوشمند، انواع عاملها و معماری کلی و نحوه عملکرد اینگونه سیستمها را مورد مطالعه قرار داده و ضمن بیان تاریخچه بسیار مختصری از آنها و کاربردهای متنوعی که امروزه در حوزه های مختلف زندگی انسان پیدا کرده اند، سعی کردیم تا کارایی آنها را تا حدودی شفاف و روشن نماییم. در ادامه نیز با بیان ارتباط میان سیستمهای چندعاملی و سیستمهای اطلاعاتی استراتژیک، تلاش نمودیم زمینه را برای آنچه که در فصل بعدی بدان خواهیم پرداخت هموار کنیم تا نحوهی عملکرد مدل پیشنهادی به خوبی و با وضوح هر چه تمامتر قابل درک و ملموس شود.
فصل سوم
چارچوب مدل ترسیم وضعیت موردانتظار توسط عامل های هوشمند
چارچوب مدل ترسیم وضعیت موردانتظار توسط عامل های هوشمند
مقدمه
در این فصل برآنیم تا مدلی به منظور ترسیم وضعیت موردانتظار سازمان در سیستمهای اطلاعاتی راهبردی به کمک عاملهای هوشمند ارائه دهیم. پس از بیان مدل مربوطه، از طریق پرسشنامه و جمعآوری آرای خبرگان صحت آن را اثبات خواهیم نمود و نتایج حاصل از نظرسنجی را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
چارچوب مدل پیشنهادی
در دو فصل گذشته مطالب جامعی پیرامون مفاهیم مربوط به وضعیت ایدهآل سازمان و نیز سیستمهای چندعاملی بیان گردید و علاوه بر آن به ارتباط میان سیستمهای اطلاعاتی راهبردی و سیستمهای چندعاملی نیز اشاره شد. حال برآنیم تا به کمک مفاهیم قبلی، مدل جدیدی به منظور ترسیم وضعیت موردانتظار سازمان (در فاز تدوین استراتژی) ارائه دهیم. این مدل در واقع زیرمجموعهای از یک سیستم چندعاملی است (و البته با توجه به ساختار سیستمهای چندعاملی، از دید کلیتر و انتزاعیتر، خود می تواند به عنوان یک سیستم چندعاملی کامل و یا حتی یک عامل هوشمند منفرد در نظر گرفته شود) که به صورت مستقل هدف مشخصی را دنبال می کند و خروجی آن می تواند توسط سایر بخشهای یک سیستم بزرگتر مورد استفاده قرار گیرد (در مدل اکبرپور شیرازی و سروش، چارچوب پیشنهادی در این پژوهش می تواند به عنوان عامل شماره ۱ یا هدفگذار آن مدل درنظر گرفته شود) [۱]. پیش از ادامه بحث توجه به این نکته بسیار مهم و ضروری است که در زمینه به کارگیری سیستمهای چندعاملی در نگاشت سیستمهای اطلاعاتی راهبردی سازمان، به جز پژوهش اکبرپور شیرازی و سروش تاکنون فعالیت علمی معتبر و قابل ارجاعی انجام نپذیرفته و لذا دسترسی به منابع از قبل موجود و بررسی کارهای پیشین در این زمینه امکان پذیر نمی باشد.
اما ساختار پیشنهادی در این پژوهش، همانند تمامی ساختارهای ارائه شده در حوزه سیستمهای چندعاملی، شامل تعدادی عامل هوشمند با ویژگیهای درونی و تعاملی خاص خود است که از طریق روشهای مشخصی با سایر عاملهای محیط (که در اینجا منظور سیستم اطلاعاتی استراتژیک سازمان است) همکاری مینمایند. در نهایت خروجی مدل بایست تعیین کننده وضعیت موردانتظار سازمان در افق زمانی مشخص باشد که بدین منظور چارچوب پیشنهادی از روند کلی زیر استفاده می کند:
ابتدا جنبه های کلیدی و تأثیر گذار در ترسیم وضعیت موردانتظار سازمان تعیین میشوند و از میان آنها عوامل مشابه در یک گروه قرار گرفته و تحلیل، بررسی و نظارت هوشمند بر رفتار هر دسته از این عوامل را به یک عامل هوشمند در چارچوب پیشنهادی واگذار میکنیم. در واقع متناظر با هر جنبه مؤثر در ترسیم وضعیت موردانتظار، بایست یک عامل هوشمند خودمختار درنظر گرفته و سپس ارتباطات میان این عاملها به گونه ای مناسب و درخور تنظیم شود تا در نهایت بتوانیم به کمک عامل دیگری انواع سناریوهای محتمل در آیندهی مطلوب را ترسیم نماییم و سپس عامل هوشمند دیگری از بین سناریوهای ترسیمی که در واقع تصویرهای گوناگونی از آینده مرجح پیش روی سازمانند، یک مورد را به عنوان وضعیت موردانتظار انتخاب و معرفی نمایند. البته نحوه نمایش وضعیت کنونی و ایدهآل سازمان یک چالش جدی در این راه محسوب میشوند، زیرا بیشتر پارامترهای دخیل در این فرایند کیفی، نسبی و فازی بوده و در صورت نیاز بایست تدبیری برای تبدیل و نمایش مناسب آنها اتخاذ گردد.
مدلسازی و شبیهسازی عامل-محور[۴۴] یا به اختصار ABMS روش بسیار جدیدی است که به منظور مدلسازی سیستمهای متشکل از عاملهای هوشمند ارائه گردیده و در حوزه های بسیار متنوعی از مدلسازی رفتاری سامانههای زیستی، بیولوژیکی تا سیستمهای پیچیده اجتماعی انسانی به کار گرفته شده و نتایج قابل توجهی نیز از آنها بدست آمده است[۳۸].
همانطور که در شکل ۳‑۱ مشخص است، در این روش یک عامل هوشمند را به کمک ویژگیها، رفتار، حافظه، منابع، مهارت های تصمیم گیری و قوانین تغییر رفتار درونی عامل میشناسیم.
شکل ۳‑۱ شمای یک عامل هوشمند در ABMS [60]
عاملهای مختلف حتی در یک سیستم واحد، از نظر ویژگیها و قوانین رفتاری با یکدیگر بسیار متفاوتند. حافظه هر عامل در بخاطر سپاری پارهای از رویدادهای گذشته که ممکن است عامل را در اتخاذ تصمیمات جدید یاری کند، کاربرد دارد. همچنین منابع اختصاص داده شده به عاملها معمولا محدود است که این محدودیت مستقیما رفتار و تصمیمات اتخاد شده توسط عامل را تحت الشعاع خود قرار میدهد. همانگونه که در فصل پیش اشاره شد، هر عامل هوشمند دارای امکان تصمیم گیری مستقل است و در واقع این یکی از مهمترین خصوصیات هر عامل هوشمند و تضمینکننده خودمختاری اوست. همچنین هر عامل می تواند به صورت درونی قوانینی برای تغییر قوانین تصمیم گیری خود وضع نماید یا قوانین قبلی را در صورت لزوم تغییر دهد[۶۰].
در ABMS برای ساخت مدل علاوه بر ساختار عامل، توپولوژی یا نحوه ارتباط عاملها نیز حائز اهمیت است. تاکنون توپولوژیهای مختلفی در زمینه مدلسازی سیستمهای چندعاملی ارائه شده که هریک از آنها برای مدلسازی سیستمهای خاصی مناسبند.
شکل ۳‑۲ – توپولوژی های مختلف برای ارتباطات میان عاملی در ABMS [61]
از میان این توپولوژیها، توپولوژی شبکه ای[۴۵] به دلیل تشابه ساختاری آن با سیستمهای اجتماعی (به روابط متعدد و همهجانبهی عاملها با یکدیگر در سیستمهای مذکور توجه نمایید)، مناسبترین گزینه به منظور مدلسازی این دسته از سیستمهاست. در نتیجه ما نیز در این پژوهش از توپولوژی شبکه ای برای نمایش ارتباطات در چارچوب پیشنهادی استفاده خواهیم نمود.
روند کلی ایجاد یک مدل در ABMS به شرح زیر است[۶۱]:
تعیین اینکه مدل چه مشکلی را بایست حل کند
تعیین عاملهای موجود در مدل
ترسیم محیط عاملها و اینکه هر عامل چگونه با محیط ارتباط برقرار می کند
تعیین اینکه هر عامل چه تصمیماتی می تواند اتخاذ نماید و چه کارهایی می تواند انجام دهد
تعیین نحوه ارتباط عاملها با یکدیگر
تعیین اینکه داده های مدل از چه منابعی تأمین میشوند
و نهایتا یافتن راهی برای تأیید اعتبار مدل ارائه شده
