اصولاً در پژوهشهای مردم شناسی و جامعه شناسی بررسی و مطالعه آیین از این لحاظ اهمیت دارد که زمینه ساز همبستگی و اتحاد روانی مردم و تجلی روح جمعی در جوامع ابتدایی بوده است. از این رو مردم شناسان و جامعه شناسانی که به مطالعه فرهنگ و تمدن اقوام مختلف پرداخته اند؛ به این نکته اذعان دارند که انسان تا زمانی که تنها و منفرد است، سائقه دینی او بسیار ضعیف می باشد و هنگامی که در مراسم و تشریفات گروهی که انعکاسی از عواطف و احساسات جمعی است،شرکت جوید، احساسات فردی صورت جمعی به خود می گیرد در نتیجه احساسات آنها که در اصل اجتماعی بوده است، بر اثر استمرار تشریفات و رسوم دسته جمعی به شکل سنن قابل احترام و مقدس در اعیاد و جشنها تجلی می کند(طیبی، حشمت الله ، ۱۳۷۴، ۲۶۶).
در اینجا مراسم و جشنهایی که در آن سنت همیاری نیز دیده می شود ،بیان می گردد:
جشن یوور، در درگز
یکی از عادات و رسوم پسندیده مردم درگز، که در مناطق دیگر ایران نیز به نوعی رواج دارد، برگزاری مراسم یوور (یاور) است.یوور، کمک دسته جمعی است که افراد فامیل و همسایه، درباره افرادی که سرپرست خانواده را از دست داده، یا بی بضاعت است و قادر به انجام کار مهم به تنهایی نیست(میرنیا، سیدعلی ، ۱۳۷۸، ۵۸).
در موارد زیر انجام می دهند:
-
- کولیدن تاکستان
-
- انگور چینی
-
- تهیه جهیزیه عروس
ترکیب برگزاری این رسم و جشن آن چنین است:
کمک کنندگان، در روز معینی، در محل انجام کار حاضر می شوند و کار مورد نظر را آغاز می کنند، در تمام مدت اشتغال افراد به کار یوور، عاشق ها (نوازندگان) با ساز و دهل آهنگ های شادی می نوازند، در تهیه جهیزیه عروس، دختران دایره می زنند و ترانه می خوانند و می رقصند و به این وسیله کمک کنندگان را سرگرم می کنند.خانواده کمک گیرنده هم، تدارک نهار برای این عده می بینند و نزدیک ظهر نهار که غالباً پلو با خورشت قورمه گوشت یا آبگوشت است آماده می نمایند و از کمک کنندگان پذیرایی می کنند(همان، ۵۹).
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
نمونه دیگری در مناطق آفریقا و هند می توان دید بیان می کنم که به اسم انجمن های اعتباری چرخشی معروف است، به توضیح آن می پردازم.
انجمنهای اعتباری چرخشی:
یک نوع اتحادیه با کمکهای دو جانبه انجمن اعتباری چرخشی است.اصل اولیه این است که هرعضو از گروه توافق می کند به صورت مالی یا جنسی اعانه ای را اهدا کند که دست به دست در گروه می چرخد.اعانه ذخایر هر گروه را افزایش می دهد ولی توزیع مبلغ کل باعث انجام کارهای خاصی توسط گروه می شود. این انجمنها در بیشتر مناطق آسیای شرقی،جنوبی و جنوب شرقی آفریقا و هند شرقی یافت می شود. آنها معمولً شامل تعداد اندکی بین ۱۰یا۳۰ هستند تاچرخش پول زیاد به طول نیانجامد.انجمنها معمولاً غیر رسمی بوده و تازمانی که چرخش تمام شود، باقی می مانند.
وقتی شخص به انجمن اعتباری چرخشی می پیوندد، فشارهای اجتماعی زیادی برای پرداخت به صورت منظم روی اوخواهد بود. اگر شخصی برای یک مورد اورژانسی به پول نیاز داشته باشد؛ انجمن می تواند نظم چرخشی را تغییر دهد.
اصل انجمن اعتباری چرخشی اغلب ریشه در سیستمهای سنتی دارد. برای مثال در بینikuyu ، آنها با هم کار می کنند تا زمینهای یکدیگر را وجین و برداشت کنند. وقتی یک شخص خرج خاصی مانند مراسم کفن ودفن دارد،یک گروه اعانه تشکیل میشود وهرکسی که آنجا می آید اعانه ای می دهد. .( Melvin Ember & karolin ember، ۱۹۹۹، ۲۱۶).
پرداخت قاتِم
در شهرستانهای شمالی خراسان با تفاوت جزئی در نحوه عمل شهرهای خراسان از قدیم رسم بوده که مدعوین به جشن عروسی، هنگام شرکت در جشن به خانواده داماد مبلغی به عنوان قاتم پرداخت می کردند. ترتیب آن از این قرار بود:
مدعوین، به تدریج به مجلس جشن می آمدند. هریک پس از ورود به مجلس ابتدا جلو کسی که یک سینی محتوی نقل های رنگارنگ گذاشته شده بود می رفت و نقلی برداشته به دهان خود می گذاشت و مبارک باد می گفت و مبلغی پول به سینی می گذاشت. بعضی ها که تمکن مالی داشتند و از اعیان و ثروتمندان محلی بشمار می آمدند یا از خویشاوندان داماد و عروس بودند، مقدار بیشتری در سینی می انداختند.مسئول این سینی و جمع آوری پول، از افراد مورد اعتماد خانواده داماد و باسواد تعیین می شد.
به محض پرداخت قاتم، مسئول سینی نام پرداخت کننده و مبلغ پرداختی را در صورتی می نوشت و پس از خاتمه مراسم عروسی آن صورت را با مبلغ جمع آوری شده به پدر یا خود داماد تحویل می داد، پدر یا داماد با توجه به آن صورت موظف بود، او هم در آتیه، در جشن عروسی پرداخت کنندگان قاتم به همان میزان پرداختی آنها قاتم بپردازد (میرنیا، سید علی، ۷۱،۱۳۷۸).
امروز با تغییرات وضع برگزاری جشن عروسی و پذیرایی این رسم در شهرها منسوخ شده است ولی در بعضی از روستاها رواج دارد. قدیمی ها معتقد بودند که پرداخت قاتم در جشنهای عروسی برای کمک به تشکیل و تقویت زندگی نوین، داماد و عروس که متحمل هزینه ی فوق العاده در تهیه و تدارک و لوازم جشن عروسی به نقد و نسیه شده اند ضروری است و آن را یک نوع کمک دسته جمعی به یک خانواده نوپا مفید و از سنت های پسندیده می دانستند(همان، ۷۲).
خانواده های روستایی از گذشته های دور به علت نیازهای مشترک و به منظور مبارزه علیه عوامل نامساعد طبیعی و دیگر عواملی که در زندگی و معیشت آنان خللی ایجاد می کند؛ با یکدیگر همکاری و اشتراک مساعی دارند(نیک خلق، علی اکبر،۱۳۸۴، ۹۱).
وجود «بنه» ، «صحرا»، «پیکال»، «هراسه» و واحدهای کار زراعی سنتی مشابه دیگر که مستلزم کار گروهی و بهره برداری مشترک است، روابط و مناسبات متقابل پیوسته نظیر «همیاره کاری» و «همیاری» در روستای لرستان، «کایری» و همازی (گوهمّاز Gu- Hm- maz ، باغ هماز و …) در روستاهای مازندران که بر اثر مداومت و استمرار در طول زمان به صورت یک نهاد اجتماعی در آمده است، پرداخت پول یا جنس به طور سرانه، کمک های متقابل مردم در عروسی ها و جشن ها، دادن دهش ها یا هدایای نقدی (شادباش) به خانواده نوپا و معاضدت در آتش سوزی ها، همنوایی و همدردی در سوگواریها و به طور کلی کنشهای متقابل پیوسته، به هنگام حوادث و وقایع خوش آیند یا ناخوشایند زندگی که از عادات قدیمی و سنتهای کهن روستایی ناشی می شود، نشانه هایی است که وجود همکاری را میان خانواده های روستایی تأیید می کند.
انسانها از همان آغاز پیدایی خود به طور دسته جمعی و گروهی زندگی می کرده اند و از طریق همیاری و پیوستن با یکدیگر نه تنها در گردآوری آذوقه می توانستد مشترکاً از عهده کارها برآیند؛ بلکه در مواقع هجوم حیوانات وحشی نیز قادر بودند به طور جمعی از خود دفاع کنند. کار با همدیگر و برای یکدیگر از ویژگیهای زندگی انسانها در اجتماعات اولیه بود. بی شک ضعف و نارسایی، ابزار تولید از مسایلی بود که همیاری و کار گروهی را ضروری می ساخت تا نارسایی ها و دشواریهای زندگی اجتماعی از طریق همکاری برطرف شود. در دوره باستان پدیده همیاری از لحاظ دینی امری پسندیده بود و انجام آن برای بهبود شرایط زندگی تأیید می شد. همچنین نیکی و نیکوکاری، خیرات و مبرات و دستگیری از مستمندان توصیه شده است. در جامعه اسلامی احسان سرآمد همه نیکی ها و وسیله جلب رضایت خداوند است، در قرآن کریم به مصداق آیه مبارکه تعاونوالبر و التقوی… انسان به همکاری و تعاون در همه زمینه های زندگی دعوت می شود(همان، ۹۲).
بررسی های انجام شده حاکی از آن است که نوع و میزان همکاری در مناطق مختلف ایران بر حسب شرایط جغرافیایی و ویژگیهای اقتصادی حاکم بر منطقه فرق می کند.به طور مثال در مناطق خشک و نیمه خشک ایران کمبود آب و اهمیت حیاتی آن سبب می شود که خانواده های روستایی در تهیه آب، حفر چاه و تنقیه و لای روبی قناتها، نهرها و بالاخره در تقسیم آب و آبیاری با یکدیگر همکاری کنند. در روستاهای برنج خیز شمال، به علت محدودیت زمان کشت و تراکم زیاد کار در این مواقع غالباً کشت برنج (نشاء گری) به طور جمعی انجام می شود. بدین ترتیب روستائیان ابتدا در زمینی که زودتر برای نشاگری آماده شده است آغاز به کار می- کنند و به تدریج عملیات نشاء تمام اراضی را به طور گروهی و با همکاری یکدیگر انجام می- دهند.
در منطقه کردستان میان خانواده های روستایی نوعی کمک جمعی وجود دارد که اصطلاحاً آن را «هراواز»[۱۷] می گویند. این کمک جمعی در مورد خانواده هایی که در کار زراعی شان عقب افتاده باشند، انجام می گیرد و در آن قصد جبران کمک در میان نیست. بدین سان تمام خانواده های ده به یکدیگراطلاع می دهند و یکباره همت می کنند و به کمک آن شخص می روند و او را در کارش یاری می دهند. صاحب زمین وظیفه دارد که در این مدت وسایل رفاه یاری دهندگان را از نظر غذا و نوشیدنی فراهم کند(همان، ۹۳).
پدیده مشابه دیگر مربوط به دریافت هدایا (دهش ها) برای داماد در اورازان و احتمالاً بسیاری از روستاهای ایران به گونه های مختلف وجود دارد. برای این منظور داماد را در پشت بام خانه روی کرسی مفروش می نشانند و پیرمردی که مخصوص این کار است مردم ده را به دادن هدیه به داماد فرا می خواند، اهالی ده جمع می شوند و هرکدام به فراخور توانایی خود و چگونگی ارتباط خویشاوندی با خانواده داماد و عروس دهش های نقدی یا جنسی خود را می دهد و آن پیرمرد با صدای بلند از بالای بام نام او را می خواند و یک نفر با سواد نیز آن را در لیست مخصوص که دارد یادداشت می کند. دادن هدیه و نیز میزان آن برای شخص اعتبار اجتماعی به همراه دارد.
گونه مشابه دیگر رسم «پاگشاست» که معمولا یک روز بعد از عروسی انجام می گیرد، در این روز همه خویشاوندان، آشنایان و نزدیکان عروس و داماد، با هدایای نقدی یا جنسی به خانه مادر عروس می روند و دهش های خود را به عروس می دهند. برای این رسم در مناطق دیگر اصطلاحات «واطَلَبون» و یا «پاواکُنوُن» به کار می برند(همان، ۹۵).
بررسی های انجام شده همچنین در روستاهای مازندران روشنگر تغییراتی است که در شیوه های سنتی همیاری پدیده آمده است. در پاره ای زمینه ها مانند زراعت برنج، خرید گاو کار «همازی» و مشارکت رو به ضعف گذاشته و کمتر معمول است ولی در برخی موارد مانند تهیه اتومبیل یا وانت بار که خرید آن از عهده یک فرد یا خانواده خارج است و مورد نیاز روستائیان نیز می- باشد به گونه همّازی و مشارکت خریداری می شود، خرید وانت بار از نوع نیسان و مزدا به شکل همازی یادآور زمان «همازی گاو» است که هرکدام از همازها یکی یا دو «خودرو» همّاز (شریک) باشد، همچنین در زمینه تولید، توزیع، بازاریابی و فروش سبزی که سالهای اخیر تولید آن متداول شده است(همان، ۹۵).
اتحادیه موتور سواران keta درغنا، برای اخذ هزینه های قانونی و بیمه ،شرکت در مراقبتهای پزشکی در مواردتصادف و بیماری وکمک به پرداخت هزینه های کفن ودفن تشکیل شدند.( Melvin Ember & karolin ember، ۱۹۹۹).
به منظور ایجاد هماهنگی وسرعت در کار توزیع و فروش به موقع محصول همکاری و اشتراک مساعی ضرورت دارد، و برای زمانی کوتاه شیوه همازی میان خانواده های سبزی کار متداول است. همچنین از طریق مشارکت خانواده های روستایی، با تشکیل واحدهای تعاونی بی شماری تحت عنوان صندوق قرض الحسنه- با وجود دشواریهای که در این زمینه وجود دارد، می توانند بخشی از نیازهای مالی خود را تامین نمایند. در تعاونیهای «جدید صندوق قرض الحسنه» در شهر یا ده عامل خویشاوندی به خاطر شناخت متقابل اعضاء و کنش های متقابل پیوسته میان خانواده ها تا حد زیادی موثر است (نیک خلق، علی اکبر،۹۹،۱۳۸۴).
همکاری میان خانواده های روستایی یا گروه خویشاوندی در گذشته بیشتر معمول بود و بخش مهمی از زندگی اقتصادی و اجتماعی را در بر می گرفت.
اما این همکاریها در سالهای اخیر همراه با دگرگونیهای جامعه دستخوش تغییرات زیاد قرار گرفته و میزان آن تا حد زیادی کاهش یافته است. اگر خانواده ای در امور زراعی به کارگر نیاز داشته باشد. اغلب با پرداخت دستمزد او را استخدام می کند و این نیاز کمتر از طریق فعالیت داوطلبانه همسایگان یا خویشاوندان برطرف می شود. اگر بر حسب ضرورت خانواده ای در موقع نیاز به همسایه یا یکی از خویشاوندانش کمک کند. مثلاً فردی از اعضای خود را به کمک او روانه کند، این کمک او بلاعوض نخواهد بود، بلکه عنوان «کارگر قرضی» یا قرض دادن کارگر را پیدا می کند و خانواده کمک دهنده، چشمداشت این را دارد که روزی آن را باز ستاند.
امروزه روحیه حسابگرانه و مادی گری در میان افراد، رواج پیدا کرده و ممکن است در آینده گسترش بیشتری حاصل کند و جنبه های مختلف زندگی اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جامعه را در بر گیرد و در نتیجه شعر معروف «هرکس گلیم خویش بدر می برد ز موج» مصداق پیدا کند. پس باید بررسی ها و تحقیقات لازم انجام شود تا با شناخت دقیق پایه های اساسی همکاری و تعاونی سنتی آنرا حفظ کرد(همان،۱۰۰)
کارکردهای همیاری
همیاری ها نوعی از روابط اجتماعی هستند که طی آن افراد باهم به مبادله نیروی کار وارائه خدمات به همدیگر می پردازند،به طوری که این کار رفاه گروه واعتماد متقابل را به همراه داشته وسبب نوعی صمیمیت وانسجام بین آنها می شود.در کلیه همیاریها تقسیم کار وجود دارد. به طوری که هر کسی قسمتی از کار را بر عهده گرفته وانجام می دهد.کارگروهی راحت تر و مفیدتر از کار بصورت انفرادی است؛ زیرا کسانی که بصورت گروهی مبادرت به انجام کاری میکنند با دیگران در ارتباط هستند وبا هم به گفتمان می پردازند.این کار راه را برای پدیدار شدن سرمایه های فکری هموار می سازد.زیرا در جریان همیاریها بین افراد تبادل اطلاعات صورت می گیرد.(محمد زاده،۱۳۸۷،ب).
به طور کلی ،همیاری ها ازیک سو باعث افزایش توانایی ها واز سوی دیگر باعث کاهش هزینه،وقت و انرژی در فعالیتهای انسانها در زندگی اجتماعی می گردد.از این قسمت می توان کارکردهای مهم همیاری را نیز استنباط کرد.
کارکرد اجتماعی:
از نظر ابن خلدون یارگیری و همیاری عامل اساسی بقاء انسانی است.او این پدیده اجتماعی را که در اجتماع با دیه نشین مورد بررسی قرار می دهد،عصبیت نام می نهد وعقیده دارد در جامعه ای که عصبیت وجود ندارد،زوال و نابودی پیش می آید(نیک خلق،علی اکبر،۱۳۸۴،۹۱ )
می توان گفت که کارکرد اصلی آن بقاء جامعه است. تمام انسانهای روی کره زمین ،برای دستیابی به یک زندگی بهتر و برای تأمین نیازهای خود به کمک یکدیگر نیاز دارند و برای برطرف کردن مسائل و رفع نیازها همیشه به هم یاری رسانده اند .
مفهوم همیاری جدا از مفهوم زندگی اجتماعی به نظر نمی رسد و می توان آن را نوعی بلوغ اجتماعی دانست.به بیان ساده تر مفهوم همکاری که مقتضای زندگی اجتماعی است ، نشانه ای از عزم انسانها و اراده جمعی آنها در برخورد با مسائل وچالشهای زندگی اجتماعی است (کریمی درمنی،۱۵،۱۳۸۹)
بنابراین کارکرد اجتماعی آن نیز برطرف کردن مشکلات و نیازهای موجود در زندگی اجتماعی هر فرد می باشد. وهمچنین همبستگی اجتماعی را در بین افراد جامعه بوجود می آورد. همیاری موجب روابط بسیار نزدیک بین خانواده ها وگروههای اجتماعی است.
کارکرد اقتصادی:
وقتی افراد امکانات کوچک و ناچیز مالی خود را برای انجام دادن امور پر هزینه وبزرگ هم انباشته می کنند،در نتیجه موفق به انجام کاری می شوند که در شکل فردی آن وجود ندارد. وموجب رشد اقتصاد نیز می شوند(کریمی درمنی،حمید رضا ،۲۰،۱۳۸۹)
همیاری در زمینه اقتصادی نقش مؤثر دارد و موجب تحکیم وتداوم مناسبات اقتصادی است.
کارکرد فرهنگی:
وقتی فرهنگ همکاری در بین افراد گسترش پیدا کرد؛ خود آن نیز می تواند کارکردهای زیادی داشته باشد. از جمله اینکه موجب همبستگی اجتماعی می شود واز طرف دیگر موجب افزایش سرمایه اجتماعی می گردد که در نهایت به توسعه اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی جامعه منتج خواهد شد.
