بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران علوم اجتماعی بر این باورند که ترکیب و همگرایی فناوریهای نوین ارتباطی و تجدید ساختار و نظام سرمایه داری در دهه های اخیر مرحله تازه ای در جوامع بشری ایجاد کرده است مرحله ای که به جامعه اطلاعاتی توصیف و تبیین شده است . ورود به جامعه اطلاعاتی مانند گذر از جامعه کشاورزی به صنعتی تمامی جنبه های حیات بشری را تحت تاثیر خود قرار داده و عرصه های سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی را با بسیاری از فرصت ها و تهدید ها مواجه ساخته است . در جامعه اطلاعاتی چنان که پیداست اطلاعات دارای ارزش بسیاری است تا جائیکه این عصر را عصر اطلاعات و در نهایت جامعه اطلاعاتی نامگذاری کرده اند . بی تردید پایه و اساس جامعه اطلاعاتی رشد و توسعه فناوری و تکنولوژی های نوین ارتباطی است که در راس آن اینترنت قرار دارد در واقع اینترنت و تکنولوژی های نوین ارتباطی فاصله زمانی و مکانی را تا حد بسیار زیادی برداشته اند بدین معنی که امروزه از طریق اینترنت امکان تعامل و ارتباط دو سویه برآورده شده و تمام افراد می تواند در طول شبانه روز و هر وقت که اراده نمایند به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابند . در این عصر دیگر مخاطبان در مقابل پیام های رسانه ها منفعل نیستند و می توانند ضمن برقراری ارتباط دو سویه ، خود عامل تولید کننده اطلاعات برای دیگران باشند از سوی دیگر اینترنت باعث تمرکز زدایی در ارائه اطلاعات شده است . یکی از نکات بارز در اینتر نت سرعت بالا و حجم اطلاعاتی است که در اختیار مخاطبان و کاربران قرار می گیرد و استفاده کنندگان با توجه به طبقه بندی اطلاعات به وضوح می دانند که اطلاعات مورد نیاز خود را در کجا می توانند به آسانی بیابند . هرچند که دیدگاه های متفاوتی در این زمینه وجود دارد برخی اعتقاد دارند این مفهوم سازنده جامعه ای واقعاً تخصصی شده خبر از پیدایش جامعه ای اندیشمند و فرهیخته را می دهد که به منابع دانش دسترسی فوری دارد و در حالی که برخی بر خلاف گروه اول جامعه اطلاعاتی را تشدید کننده، نظارت بر شهروندان و سیلاب تبلیغات سطحی، جنجالی و انحرافی می دانند و اعتقاد دارند که تحولات در سازماندهی شرکت ها بود که باعث حیاتی تر شدن نقش اطلاعات گردید. در میان عقاید متفاوت این نکته که همه دانشمندان به وجود چیزی خاص در اطلاعات در دوران مدرن اذعان دارند حائز اهمیت است از اینرو در این یادداشت ضمن بیان جامعه اطلاعاتی به برخی دیدگاه های مثبت و منفی در زمینه جامعه اطلاعاتی می پردازیم.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
۵-۲-سیر تحول مفهوم جامعه اطلاعاتی
اتکا روزافزون بر فعالیت های مرتبط با تولید ، توزیع و کاربرد اطلاعات باعث شده است که بسیاری از کشورهای صنعتی، جهان را جامعه های اطلاعاتی بخوانند و در حقیقت این مفهوم در ابتدا برای توصیف مشخصات نوین کشورهای فراصنعتی به کار رفته است . کشورهایی که در آنها همه امور وابسته به اطلاعات است ، واژه جامعه اطلاعاتی و مفاهیم شبیه به آن یعنی «عصراطلاعات» و «اقتصاد دانش» جامعه ای را توصیف می کند که در آن برای تولید انواع کالاها و خدمات وابستگی زیادی به کاربرد تکنولوژی اطلاعات وجود دارد .جامعه اطلاعاتی برای افزایش کار بدنی انسان ها به نیروی درونی موتورها و برای افزایش کارذهنی به تکنولوژی کامپیوتر نیازمند است . جامعه اطلاعاتی در طول سالهای ۱۹۷۰ و اوایل ۱۹۸۰ بیشتر مورد توجه پژوهشگران در رابطه با تاثیرات کامپیوتر بوده است و پس از آن در حدود سال ۱۹۹۰ همه نگاه ها به سوی سیستم ارتباطات از راه دور منتقل شد. به عبارت دیگر همه نگاه ها متوجه کانال های مناسب مخابراتی بود تا از این طریق انتقال سریع فایل های حجیم و اطلاعات چند رسانه ای امکان پذیر گردد.
ویلیام مارتین در ردیف اولین افرادی قرارداد که موضوع جامعه اطلاعاتی را مطرح کرده اند هر چند واژه جامعه اطلاعاتی از چند سال پیش متدوال بوده است اما هنوز درباره مفهوم و محتوای آن تفاهم عمومی حاصل نشده است . با این حال مفهوم جامعه اطلاعاتی با مفهوم جامعه توده[۱۱] تفاوت چشمگیری دارد و در خیلی از جهات با آن تضاد دارد . به نحوی که در جامعه توده وار بر ارتباطات یکسویه تاکید دارد اما جامعه اطلاعاتی به ارتباطات دو سویه اهمیت می دهد و متمایل به گسترش و علایق چند گانه و متعدد است و عنصر اطلاعات مهمترین عامل متحول کننده سازمان اجتماعی است بنابراین با نگاهی اجمالی به تعاریف جامعه اطلاعاتی می توان گفت تعاریف ارائه شده برای جامعه اطلاعاتی را می توان در رابطه با اینکه بر چه بعدی از جامعه اطلاعاتی بیشتر تکیه شده است بر پنج دسته : فرهنگی ، اقتصادی ، شغلی ، تکنولوژیک و فضایی تقسیم کرد که البته تعاریف تکنولوژیک بیشتر مورد توجه بوده است .
بنابراین عمومی ترین تعریف از «جامعه اطلاعاتی» بر نوآوری چشمگیر فناوری تاکید می کند در واقع می توان ظهور جامعه اطلاعاتی را مقارن با چند تحول مرتبط با یکدیگر دانست که عبارتند از :
۱-جهانی شدن اقتصاد و ظهور موسسات تولیدی قابل انعطاف ، یعنی سازمانی کهقادر به ادامه حیات و افزاش تولید در محیط درمواجه با تحول و اختلال دائم است .
۲-ظهور اقتصادی که بیش از پیش مبتنی بر دانایی است .
۳-توسعه و کاربرد عمیق شبکه های ارتباطی و پیام های دیجیتال ، واقعیتی که سبب شده است آن را در مقایسه با گذشته انقلاب دیجیتال بنامیم.
همانطور که اشاره شد تردیدی نیست که یک محور مهم جامعه اطلاعاتی ، بزرگراه های اطلاعاتی هستند و این بزرگراه ها که اینترنت یکی از نمونه های مهم، در حال تکوین و رشد آن است از نظر اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی فضای تازه ای را برای انسان های معاصر ایجاد می کند ، فضایی با عناصر تازه ، فضایی بدون مرزهای جغرافیایی و سیاسی و بالاخره تصویری از انسان همه جا حاضر را به دست می دهد . تاثیر این بزرگراه های اطلاعاتی را مشابه با اختراع چاپ ذکر کرده اند. این بزرگراه ها بر ارتباطات ، آموزش ، تفریح ، رفاه و … انسانی موثرند و در حوزه های بسیاری نگرش ها ،آگاهی ها و رفتارهای بشری را تحت تاثیر قرار می دهند . در جامعه اطلاعاتی وجود یک زیر ساخت ارتباطی که بتواند تولید و انتقال حجم زیادی از اطلاعات را روی یک شبکه بسیار پراکنده و گسترده عملی سازد حائز اهمیت است. این زیر ساخت ها به سه دسته تقسیم می شوند:
۱-زیر ساخت های ارتباطی از راه دور.
۲-زیر ساخت های مرتبط با دانش ها .
۳-زیر ساخت های تکنولوژیک مرتبط کننده اطلاعات.
اولین جنبه، بیان کننده شبکه هایی است که به طور فیزیکی انتقال و ارتباط را تامین می کند .
دومین، زیر ساخت سازمان و پردازش اطلاعاتی را که باید به آن دست یافت در نظر دارد واقعیتی که دستیابی ، کاربرد و تفسیر اطلاعات را امکان پذیر می سازد .
زیر ساخت سوم، بیان کننده محیطی است که در آن امکان تعامل و مبادلات باز را تحقق پذیر می سازد که این بخش بدون شک یکی از مهمترین ابعاد پایه ای توسعه بازار اطلاعات است .
۶-۲-دیدگاه های موجود در رابطه با تاثیرات تکنولوژی های نوین ارتباطی و اطلاعاتی
به طور کلی این دیدگاه ها را می توان به دو جنبه منفی و مثبت دسته بندی کرد که بطور اجمالی به بیان آن می پردازیم .
دیدگاه های منفی :
این دسته از نظریات ، دیدگاه های بدبینانه ای نسبت به رشد تکنولوژی های نوین ارتباطی و اطلاعاتی و در نهایت «جامعه اطلاعاتی» دارند و معتقدند که این امر منجر به گسترش جهانی سرمایه داری و سلطه آن بر دنیا می شود زیرا بیشتر اطلاعات و تکنولوژی در اختیار کشورهای صنعتی می باشد.این نظریه پردازان منکر اهمیت کلیدی اطلاعات برای جهان مدرن نیستند بلکه اعتقاد دارند که شکل و عملکرد اطلاعات تابع قواعد و رسومی است که در طول زمان درازی تثبیت شده است در واقع توسعه رسانه های چند منظوره ، زندگی واقعی انسان ها را تا حد بسیار زیادی تحت تاثیر قرار می دهد و جامعه اطلاعاتی بیشترین سود را برای سرمایه داری دارداین جامعه به دلیل نیاز به ساختارهای فنی و اطلاعاتی امکان ایجاد فاصله طبقاتی را دارد و می تواند بسیار از روابط انسانی و فرهنگ جوامع را دستخوش تغییرات قرار دهد بدین معنی که اطلاعات و فناوری های اطلاعاتی برای آنهایی که قادرند پول آن را بپردازند تولید می شود و برای همان افراد هم قابل دسترسی است و بقیه افراد جامعه قادر به استفاده از ان نیستند از سوی دیگر «انقلاب اطلاعاتی» در نظامی طبقاتی متولد شده است و نشان نابرابریهای موجود را با خود دارد و ممکن است موجب «شکاف طبقاتی» بیشتری شود و آن به نفع افرادی می شود که از نظر اقتصادی و آموزشی برترند و قادرند با دسترسی به منابع اطلاعاتی پیچیده مانند تجهیزات کامپیوتری پیشرفته ، بهره مندی خود را گسترش دهند در حالی که آن افرادی که در نظام طبقاتی رو به پایین قراردارند هرچه بیشتر از بهره گیری از اطلاعات ارزشمند محروم شده و در اطلاعات با ارزش کمی که ارائه می شود فرو می روند. ( محسنی ۱۳۸۶ )
دیدگاه های مثبت :
این دسته از نظریات ، برعکس نظریات گروه قبلی دیدگاه های خوشبینانه ای نسبت به ظهور جامعه اطلاعاتی و رشد تکنولوژی های نوین ارتباطی و اطلاعاتی دارند.
این نظریه پردازان معتقدند ماده خام جامعه اطلاعاتی «اطلاع است» و هرچه افراد جامعه ای با اطلاع تر وآگاه تر باشند کیفیت و کارآیی آن جامعه در عرصه های گوناگون زندگی مادی و معنوی افزون تر است . درواقع آگاهی اعضای جامعه بنیاد آزادی است . امروزه حق اطلاع به عنوان یکی از حقوق بنیادی به رسمیت شناخته شده در اغلب کشورهای توسعه یافته و پیشرفته محسوب می شود بنابراین جامعه اطلاعاتی می تواند اطلاعات را در اختیار همه افراد جامعه قرار دهد این گروه اعتقاد دارند که پدیده اطلاعات به کمک آنها زندگی اجتماعی را دگرگون می سازد و بنیادهای توزیع قدرت و ثروت را تغییر می دهد به نحوی که سرچشمه نوین قدرت اطلاعات است که در دست های افراد بسیاری است نه پول که در دست افراد اندک قرار دارد در جامعه اطلاعاتی نوع متفاوتی از اطلاعات و دانش نیز در جریان است که می تواند برای جوامع مفید باشد. ( محسنی ۱۳۸۶)
۷-۲-کاربردهای اینترنت
از جمله کاربردهای استفاده از اینترنت، شرکت در گروههای مختلف اینترنتی است مثل مجموعه گروههای اینترنتی یاهو[۱۲]. کسانی که میخواهند عضو این نوع گروهها شوند باید یک ID در یاهو داشته باشند که این کار بسیار ساده است .گروههای یاهو به بخشهای بسیار متنوّعی تقسیم میشود که در صفحه اوّل یاهو گروپ[۱۳] دستهبندیهای آن قابل روئیت است.
اینترنت همچنین تأثیر بسیار عمیقی بر میزان دانایی و جهان بینی داشتهاست. با تحقیق در اینترنت که با جستجو بر اساس کلمات در موتورهای جستجویی مانند گوگل[۱۴] امکانپذیر است. میلیونها انسان در سراسر دنیا میتوانند به راحتی به حجم زیادی از اطلاعات گوناگون به صورت آن لاین[۱۵] دسترسی داشته باشند. همانند دانش نامهها و کتابخانههای ملی، اینترنت نیز میتواند اطلاعات فراوان و پراکندهای را به سرعت ارائه دهد.
اینترنت فرهنگ لغت خود را دارد. لیستی از اصطلاحات، معادل ها و اختصارات وجود دارد که ممکن است کاملاً گیج کننده باشند. در عین حال وقتی که مقصود و نقطه نظر آن را بفهمیم متوجه خواهیم شد که این فرهنگ لغت به هیچ وجه ترسناک نیست. بخش عمده زبان اینترنت توضیح معادل های دیجیتالی مطالبی است که ما در طی سالها در دنیای معمول خودمان که دنیای پیوسته است انجام داده و می دهیم.
مکانهای عمومی که از اینترنت در آنها استفاده میشود شامل کتابخانهها و کافی نتها هستند. جایی که کامپیوتر متصل به اینترنت قابل دسترسی است. همچنین دسترسی به اینترنت از مکانهایی مثل سالنهای فرودگاهها نیز امکانپذیر است.
مکانهایی که باید ایستاده و سریع کار با اینترنت را انجام دهند به نامهای گوناگونی معروف هستند مثل کیوسک عمومی اینترنت، پایانه دسترسی عمومی یا تلفن پولی وب .
(هر چند که استفاده از رایانه های شخصی امتیازات بیشتری نسبت به استفاده از رایانههای عمومی دارند. چرا که بهوسیله رایانه شخصی امکان دریافت و ارسال فایل بیشتری با بهره گرفتن از مرورگر شخصی و تنظیمات شخصی وجود دارد که این امکان در رایانه عمومی وجود ندارد. همچنین از دیگر امتیازات رایانه شخصی استفاده از نرمافزارهای خاص و فضای بیشتر جهت نگهداری اطلاعات و نامههای الکترونیک و فایلها. در رایانههای عمومی فضای صندوق پستی الکترونیک و امکان اجرای نرم افزارها بسیار محدود است.)
از دیگر ویژگی های اینترنت، این است که وب به همه افراد، خدمات مطبوعاتی و انتشاراتی با نرخ های بسیار ارزان ارائه می دهد، واقعیتی که تأثیر روانی بالقوه ای دارد. پست الکترونیک، یکی دیگر از امتیازات استفاده از اینترنت است،که به صورت یکی از محیطهای اینترنتی بسیار مهم برای کاربران در آمده است که کاربران در کنار وب، آن را به عنوان یکی از فنآوری های ضروری تلقی می نمایند.
فضای شاخص دیگر در اینترنت، همایش گفتگوهای نا همزمان است. این همایشها، کنفرانس های در حال جریان است که در آنها شرکت کننده گان، موضوعاتی (زنجیره هایی)را آغاز می کنند و برای هم پاسخهایی می فرستند و گفته های افراد دیگر را مطالعه می نمایند.
دنیای درون شبکه ای تا اندازه ای به علت بی نام و نشانی و نبودن نشانه های دیداری و شنیداری، مجموعه گسترده ای از نقش آفرینی ها، فریب ها، گفته ها یا نوشته های نیمه درست و گزافه گویی ها را امکان پذیر می سازد و در همین حال ما را از عواقب شان هوشیار می سازد.
اینترنت با روش های شگفت آور خود بر شیوه عملکرد افراد اثر می گذارد. چرا که افراد در برقراری ارتباط، بیشتر به پست الکترونیک، سایت های وب، همایش های بحث و گفتگو و کمتر به تلفن، نامه و دیدارهای رو در رو می پردازند، وچنین به نظر می رسد که درون شبکه(روی خط)، کمتر علاقه وجود دارد که ریزه کاریهای آداب مشارکت و نزاکت در برهم کنشهای اجتماعی به جا آورده شود.
به طور کلی در یک جمع بندی مختصر می توان گفت ایجاد روابط نزدیک و غنی با دیگران از طریق شبکه های کامپیوتر در مقایسه با موقعیتهای رو در رو مشکل تر است.
در مورد تأثیرات منفی احتمالی استفاده از اینترنت می توان اینگونه بیان کرد که :
- اینترنت مدت زمان زیادی وقت می گیرد. زمان برای ارتباطات رو در رو با دیگر اعضای خانواده می تواند کاهش یابد.
- کاهش هویت، تأثیر احتمالی دیگر است. بعضی اوقات یک کار بر، یک هویت و یا حتی چندین هویت برای خود می سازد که لزوماً با زندگی واقعی وی همخوانی ندارد. این موضوع ممکن هست حتی فضای مجازی را بر واقعیت فیزیکی هر روزه ارجح کند.
جنبه های مثبت احتمالی استفاده از اینترنت همچنین می تواند به آسانی جنبه های منفی توضیح داده شود :
- اینترنت می تواند تماس با دوستان را آسان تر کند.
- به وسیله اینترنت، اطلاعات می تواند به آسانی در هر زمانی از روز و به هر تعدادی از دوستان انتقال یابد و از آنها دریافت شود.
- علاوه بر آن اینترنت فضایی عادی برای برخورد با دوستان جدید است. کاربران از طریق اتاق های گپ، بولتن ها و دیگر خدمات، پتانسیل ملاقات با تعداد نامحدود افراد را دارند. روابط آن لاین می تواند به صورت مداوم شکل گیرد و در نتیجه دایره اجتماعی شخص می تواند به مقدار قابل توجهی گسترش یابد.
- اینترنت می تواند حامی سخن گفتن، اعتماد به نفس و احساس راحتی بیشتر در ارتباط با دیگران باشد. اینترنت همچنین می تواند موقعیتهایی را برای آزاد سازی کسانی فراهم کند که به حدی افسرده هستند که نمی توانند در دنیای واقعی، زندگی اجتماعی داشته باشند و …….. .
به طور کلی در دنیای کنونی اینترنت و دسترسی به آن به نوعی به بخش جداناپذیر زندگی و کار مردم تبدیل شده است و هر چه جامعه ای پیشرفته تر باشد این وابستگی شدیدتر چهره می نماید تا آنجا که از کار گرفته تا تفریح روی اینترنت خلاصه می شود.
به هر حال این تکنولوژی نوین تا اندازه ای مورد توجه جوامع قرار گرفته است که این روزها یکی از معیارهای پیشرفت یا عقب مانندگی هر کشور را عملاً به تعداد مشترکان و نحوه دسترسی انها به اینترنت ارتباط می دهند .
۸-۲-اهمیت اینترنت در دنیای امروز
کاربرد رسانههای چندگانهای چون اینترنت و جذابیتهای این رسانه های جهانی، نشانگر اهمیت و جایگاه ویژه آن ها میباشد. امروزه بیش از نیم میلیارد نفر (۵۸۰ میلیون نفر) در سراسر جهان به اینترنت دسترسی دارند و استفاده از آن سالانه رشدی معادل ۱۰۰ درصد دارد (cf. Nua Internet Survey, 2002).
میزان دسترسی به فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی به کمک شاخص دسترسی دیجیتالی[۸] محاسبه میشود که در آن متغیرهایی نظیر سطح تحصیلات، اهمیت فرهنگی، زیرساختهای تکنولوژیکی، امکان دسترسی و محدوده آن، کیفیت ارائه خدمات مخابراتی و…. مورد مطالعه قرار میگیرد؛ از آنجائی که مبنای این فناوری براساس صفر و یک تنظیم میگردد، در این روش نیز رتبه هر کشور بین صفر تا یک در نظر گرفته میشود که سوئد با شاخص ۸۵/۰ در رتبه اوّل، کره با شاخص ۸۲/۰ در رتبه چهارم، آمریکا با شاخص ۷۸/۰ در رتبه یازدهم، امارات متحده عربی با شاخص ۶۴/۰ در رتبه سیوچهارم و ایران با شاخص ۴۳/۰ در رتبه هشتاد و هفتم قرار دارد. بنابراین در دنیای فناوری اطلاعات نیز، نوعی شکاف دیجیتالی مشاهده میگردد که عبارت است از فاصله افراد بهرهمند از این فناوری و افرادی که به آن دسترسی ندارند. در مواقعی این شکاف، از شرایط جنسیتی و گاه تفاوت سنی تاثیر می پذیرد، به طور مثال در کره جنوبی ۷/۷۱ درصد از مردان و ۲/۵۹ درصد از زنان به اینترنت دسترسی دارند. شکاف دیجیتالی سالمندی نیز به این نکته اشاره دارد که میان میزان دسترسی جوانان و سالمندان به خدمات اینترنتی، اختلاف فاحشی وجود دارد (Koo, 2005: p 34). این نابرابری ها در سواد دیجیتالی از یک سو کاهش اطلاعات و پس ماندگی از علم روز را در کشورهای در حال توسعه ایجاد می کند و از سوی دیگر، باعث میشود این رسانه تنها در اختیار صاحبان تکنولوژی اطلاعات باشد و به نوعی فئودالیسم اطلاعاتی منجر شود. در این حالت، تنها عده محدودی می توانند به تغذیه اینترنتی دست داشته باشند و در نتیجه شکاف میان کشورهای در حال توسعه و به اصطلاح توسعه یافته بیشتر و بیشتر می گردد. در حال حاضر نیز بیشترین فضای اشغال شده در اینترنت به ترتیب به سایتهای آمریکایی، ژاپنی، انگلیسی، آلمانی، استرالیایی، کانادایی، هلندی و دیگر کشورهای به اصطلاح توسعه یافته اختصاص دارد و تا رتبه ۲۰ هیچ کشوری از مجموعه کشورهای در حال توسعه مشاهده نمیشود (Friedman, 2008:p 76).
این روند توانسته است همگام با سیاستهای جهانی شدن به ابزاری مهم و حیاتی در این عرصه تبدیل شود. جهانی شدن با درنوردیدن مرزهای فرهنگی، گونههای جدیدی از اجتماع بشری را ترسیم می کند و فضای مجازی اینترنت، در نمونهای کوچکتر چهرهای از جهانی شدن دانش و اطلاعات بشری است. به اعتقاد توماس فریدمن[۱۶]، جامعهشناس آمریکایی، اینترنت و دیگر تکنولوژی های اطلاعاتی، دنیا را مجبور به پذیرش خود میکنند و این مسئله، بدون در نظر گرفتن مرزهای جغرافیایی، دوری یا نزدیکی و زبان صورت میپـــذیرد. بیاندرسون[۱۷]، مدیر بخــش بیــــنالملل دانشگاه ییل نیز اینــــترنت را ابــــزاری فرا زمانی و فرا مکانی میداند (Kerby, 2004:p30). بنابراین، امروزه دیگر اینترنت تنها به لایههای تخصصی جوامع اختصاص ندارد، بلکه وارد زندگی روزمره افراد شده و تمامی گروه های سنی به اقتضای احتیاج و دیدگاه خود از آن بهره می برند.